Nói đến len dạ – thứ vật liệu tưởng chừng mềm mại nhưng lại mang trong mình sức mạnh định hình từng cú chạm, từng sắc thái mà búa đàn gửi đến dây đàn. Và rồi, chính những sợi dây kia – khi rung lên, đã mở ra hành trình khai sinh thanh âm.
Trung bình, một cây đàn piano chứa khoảng 230 sợi dây căng suốt chiều dài thân đàn. Trong đó, hai phần ba là dây thép trần, sáng và căng; một phần ba còn lại khoác thêm lớp áo đồng cuốn quanh, trở thành những dây trầm dày dặn, sâu lắng.
Nhưng điều gì thật sự quan trọng khi nghiên cứu về dây đàn? Phải chăng dây chỉ đơn giản là… dây?
Thép, sự căng bền và bí mật của độ mảnh
Dây piano được làm từ thép kéo nguội – với hàm lượng carbon trên 0.80%, đủ để chống chịu sức căng khủng khiếp lên đến 18 tấn hoặc hơn thế. Chúng dẻo dai, đủ để uốn quanh chốt chỉnh mà không đứt gãy.
Thoạt nhìn, những dây thép này như hệt nhau, nhưng thực ra chúng được tinh chỉnh kích thước hết sức tỉ mỉ: dây ở quãng cao mảnh mai, dần dần dày hơn khi xuống trung âm. Sự khác biệt giữa mỗi cỡ dây chỉ khoảng 1/3 sợi tóc người! Có tới 24 cỡ dây thép để lựa chọn, song hầu hết các nhà sản xuất chỉ dùng khoảng một nửa trong số đó.
Với dây trầm, sự phức tạp tăng lên: một lõi thép được quấn thêm đồng để tạo khối lượng lớn hơn, cho phép âm vực thấp vang lên mà không cần thay đổi căng lực quá nhiều. Và trong muôn vàn khả năng ấy, nghệ thuật chế tác piano chọn ra những phương án tối ưu, để tiếng đàn vừa đẹp vừa chạm tới tai và trái tim.
Toán học và sóng đứng – từ Mersenne đến Taylor
Khoảng thế kỷ XVII, Marin Mersenne, một tu sĩ người Pháp, đã phát hiện ra mối liên hệ giữa độ căng, chiều dài và khối lượng của dây đàn. Vài chục năm sau, vào năm 1715, Brook Taylor – người cùng thời với Bach – đã đưa ra công thức chuẩn xác để tính toán tần số dao động. Công thức ấy, gọi là Mersenne–Taylor, trở thành nền móng cho việc lý giải âm nhạc từ góc nhìn khoa học.
Ngày nay, nhờ lịch sử phong phú và cả sức mạnh của máy tính, việc thiết kế dây đàn đã trở nên tinh xảo đến mức có thể tính toán, thử nghiệm và tối ưu chỉ trong chốc lát. Thế nhưng, đằng sau tất cả những con số ấy vẫn là một bí ẩn: làm thế nào để toán học biến thành thanh âm làm rung động lòng người?
Ba thử nghiệm khi nghe dây đàn
Khi đứng trước một cây đàn, có ba điều bạn có thể thử để “nghe” được chất lượng của dây đàn:
1. Âm lượng (Amplitude) – Dây càng to, âm lượng càng giảm. Hãy lắng nghe sự cân bằng: liệu âm lượng có đồng đều khắp bàn phím?
2. Chất âm (Tonal Quality) – Có dây vang mảnh mai, “nasal” như tiếng mũi; có dây lại đục, “tubby” như tiếng gõ thùng. Một cây đàn tốt phải giữ được sự đầy đặn và đồng nhất trong toàn bộ quãng.
3. Độ phi hoà âm (Inharmonicity) – Ngoài tần số gốc tạo nên nốt nhạc, dây còn sinh ra các bồi âm. Chúng lệch đi một chút gọi là inharmonicity. Quá nhiều thì chói tai, quá ít thì nhạt nhẽo. Một cây đàn hay là nơi mà sự lệch pha ấy được cân bằng, khiến âm thanh vừa có hồn vừa có cá tính.
Dây trầm và bí mật chế tác
Dây trầm không chỉ to hơn mà còn có tính cách riêng. Lõi thép được quấn đồng có thể làm thủ công hoặc bằng máy. Người nghệ nhân thủ công thường gửi vào đó sự tinh tế, tạo ra dây trầm giàu nhạc tính, đầy sức mạnh mà vẫn mềm mại.
Röslau – ông lớn trong thế giới dây đàn
Chẳng mấy chốc bạn sẽ nghe đến cái tên Röslau – hãng dây thép đến từ Đức, được coi là chuẩn mực của dây thép trần cho piano. Dây trầm, ngược lại, thường được các hãng đàn tự sản xuất để giữ dấu ấn riêng hoặc tiết kiệm chi phí. Một số hãng khác thì đặt hàng từ những nghệ nhân chuyên biệt.
Lời kết – Những sợi dây gắn kết cả một thế giới
Giống như len dạ hay bảng cộng hưởng, dây đàn không thể tồn tại đơn lẻ. Âm sắc của piano là kết quả của chuỗi nhân tố hòa quyện, từ búa, dây, đến cả cây cầu truyền âm và tấm gỗ soundboard.
Một cây đàn tốt là cây đàn có “thang âm mượt mà” – nơi âm lượng, màu sắc và độ hài hòa trải dài khắp 88 phím, như một dải lụa liền mạch. Và khi bạn lắng nghe, nếu trái tim mình rung động, ấy chính là lúc bạn biết: những sợi dây vô tri kia đã thật sự trở thành tiếng hát.